از امام صادق(ع) پرسیدند: حد و مرز اخلاق نیک، چیست؟

فرمود: آن است که: اخلاقت را نرم کنى، کلامت را پاکیزه سازى، و با چهره‏اى باز و گشاده با برادران دینى‏ات روبه‏رو شوى. (1) .

گشاده‏رویى، از بارزترین صفات رسول خدا(ص) بود که سهمى‏عمده در جذب مردم به اسلام و شیفتگى آنان به شخص پیامبر اسلام‏داشت. خداوند در باره این خصلت مردمى رسول اکرم(ص)مى‏فرماید:

«فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک‏»; (2) .

به خاطر رحمت الهى بود که براى مردم نرم شدى و اگر تندخو وخشن و سخت‏دل بودى، از دور تو پراکنده مى‏شدند.

در ادامه آیه مى‏فرماید: پس، از آنان درگذر، برایشان استغفار کن، ودر کار با آنان مشورت نما.

گویا که «عفو»، «استغفار» و «مشورت‏»، نمونه‏هاى دیگرى از حسن‏خلق و رفتار مردم‏دارانه و جاذب است، چرا که نوعى اعتماد به مردم وبه حساب آوردن آنان است و چنین برخوردى، عامل جاذبه شخص‏مى‏گردد.

2- عفو و گذشت
کینه‏توزى و لجاجت، ویژه روحهاى حقیر و همتهاى پایین است.برعکس، آنان که نظر بلند و روح بزرگ دارند، پوزشها را مى‏پذیرند، ازخطاهاى دیگران چشم مى‏پوشند و از حق شخصى خویش‏درمى‏گذرند. بلندنظرى انسان، عامل محبت دلهاى دیگران است. براى‏خود انسان نیز نوعى لذت روحى دارد و گفته‏اند: «در عفو، لذتى است که‏در انتقام نیست.».

عفو و گذشت و چشم‏پوشى و نادیده گرفتن لغزشهاى دیگران،دانه‏هاى جلب محبت است و دیگران را خوشبین، وفادار و بامحبت‏نگاه مى‏دارد.

امام سجاد(ع) در دعاى بلند «مکارم الاخلاق‏»، از خداوند این‏گونه‏مى‏طلبد:

«خداوندا!...

مرا ثابت‏قدم و استوار بدار، تا با ناخالصان و دغلها، خیرخواهانه برخوردکنم،

و هر کس از من دورى گزید، من به او نیکى کنم، و به کسى که مرا محروم کرده، بذل و عطا کنم، و با آن که با من قطع رابطه کرده، بپیوندم، و کسى را که غیبت مرا کرده است، به خوبى یاد کنم، توفیقم ده که نیکى را سپاسگزار باشم، و ... از بدى، چشم پوشم و درگذرم.» (3) .

اینها گوهرهاى تابناکى در شیوه‏هاى معاشرت است. گفتن اینها درزبان، آسان است، اما عمل، بسیار سنگین است و جز از همتهاى والا وروحیه‏هاى زیبا برنمى‏آید و باید توفیقش را از خدا طلبید.

3- بخشش و محبت
آدمیزاد، بنده احسان است. به هر کس نیکى کنى، او را رام و مطیع‏خویش مى‏سازى و به هر کس محبت و لطف کنى، قلعه دلش را فتح‏کرده‏اى. به قول سعدى:

بنده حلقه بگوش، ار ننوازى، برود.

لطف کن لطف، که بیگانه شود حلقه بگوش.

این تعلیم حضرت رسول(ص) است که:

«اى مردم!

مى‏دانم که نمى‏توانید با اموالتان همه مردم را راضى کنید، ولى با چهره باز وگشاده‏رویى و خوش‏اخلاقى، مى‏توانید.» (4) .

و سخن مولایمان حضرت امیر(ع) چنین است:

«بالایثار یسترق الاحرار»; (5) .

آزادمردان، با ایثار، بنده و غلام مى‏شوند.

البته بنده و غلام خوبیها و کرامتهاى اخلاقى. این هم گام دیگرى‏در جذب دلها و ایجاد الفتها و تحکیم رابطه‏هاى عاطفى در جامعه‏بشرى است.

4- تواضع و خاکسارى
همچنان در پى بیان نمونه‏هایى از روحیه «مردم‏دارى‏» هستیم.افتادگى و تواضع و فروتنى، یکى دیگر از این ویژگیهاست. چنین کسان‏مى‏توانند مردم را دور شمع وجود خودشان جمع کنند، آن‏گونه که‏پیامبر خدا بود و انجام مى‏داد. تکبر، پشت انسانها را خالى مى‏کند و زیرپا را هم!

مردم، از پیرامون افراد مغرور و متکبر و خودخواه، پراکنده‏مى‏شوند. برعکس آن، تواضع، مردم را به محبت و عنایت و حمایت‏مى‏کشاند.

امام على(ع) فرموده است:

سه چیز موجب محبت دیگران مى‏شود: «الدین و التواضع والسخاء»; (6) .

دیندارى، فروتنى و بخشندگى.

مغروران و خود بزرگ بینان، هرگز نمى‏توانند با جمعى کار کنند وحمایت آنان را همواره همراه خود داشته باشند. اگر هم چند صباحى‏مردم در پى آنان باشند، به تدریج رهایشان مى‏کنند. مى‏گویى نه؟ به‏اطراف و دوستانت‏بنگر، و به آنان که کارى در دستشان است دقت کن.ببین متکبران در میان مردم جا و محبوبیت دارند، یا متواضعان؟

5- حوصله و تحمل
«سعه‏صدر»، وسعت‏نظر و ظرفیت لازم داشتن، از نمونه‏هاى دیگر«مردم‏دارى‏» است. گاهى افراد، بى‏حوصله‏اند، از جایى و چیزى ناراحتى‏دارند، یا ضرر و آسیبى دیده‏اند، یا تحت فشار و گرفتارى‏اند،توقعهایشان بالاست، عصبانى مى‏شوند، حرف تند مى‏زنند و ...

آن که صبور باشد و بردبار، مى‏تواند با مردم کنار آید،

آن که تحمل حرفها، تندیها و بداخلاقیها را در «مکتب صبر»، تمرین‏و تجربه کرده باشد، مى‏تواند در ارتباط با مردم، به خدمت‏خویش وحضور کریمانه در کنارشان ادامه دهد. خود تحمل و مقاومت، براى‏انسان، هوادار درست مى‏کند. از کوره در نرفتن، بردبارى نشان دادن،خشمگین نشدن، از آثار این «ظرفیت‏» است. کسى که از این ویژگى‏اخلاقى برخوردار باشد، از یارى و حمایت دیگران هم برخوردارخواهد بود. باز بشنویم از کلام امیرالمؤمنین(ع) که فرمود:

«بالحلم تکثر الانصار.» (7) . و نیز این کلام نورانى آن حضرت: «بالاحتمال و الحلم یکون لک الناس انصارا و اعوانا.» (8) .

که هر دو سخن، معناى مشابه دارد، یعنى: در سایه حلم و بردبارى‏و تحمل است که یاوران زیاد مى‏شوند و مردم، پشتیبان و حامى تومى‏گردند. این خصلت، بویژه براى کسانى که با مردم در تماس و ارتباطبیشترى‏اند و در معرض مراجعات، طرح سؤالها، نیازها، توقعات ومشکلاتند، ضرورى‏تر و از مهمترین صفات شایسته براى مسؤولان‏است.

6- تفقد و رسیدگى
مردم، بویژه گرفتاران و دردمندان، نیازمند احوالپرسى، رسیدگى،سرکشى و در یک کلمه «تفقد»ند.

گاهى یک احوالپرسى و سلام، شادابى روح و نشاط زندگى‏فراوانى (براى هر دو طرف) پدید مى‏آورد.

گاهى نوشتن یک نامه یا تلفن کردن به یک آشنا و فامیل، محبتها وصفاهاى بسیارى ایجاد مى‏کند.

گاهى سر زدن به همسایه و عیادت یک بیمار و شرکت در یک‏مجلس ختم یا عروسى، مبدا بسیارى از دوستیهاى ماندگار مى‏شود.

دید و بازدیدهاى خانوادگى، دلها و زندگیها را به هم مربوطمى‏کند.

پرسیدن از گرفتاریها و مشکلات دیگران و تلاش در حل و رفع‏آنها، در دلها را به روى انسان مى‏گشاید.

پس چه باید کرد؟ روشن است: با مردم زیستن، با همسایه‏ها وهمشهریها و همکاران و معاشران و همنوعان، جوش خوردن، انس‏گرفتن، در رنج و راحت دیگران شریک شدن، فاصله‏ها را با دیگران‏کوتاه کردن، قطع رابطه‏ها را به «آشتى‏» بدل کردن، اختلافها و کدورتها رازدودن و ... اینها همه «عمل صالح‏» است.

و خداوند چنین نیکوکاران را دوست مى‏دارد. تا توانى به جهان خدمت محتاجان کن. به دمى یا درمى یا قلمى یا قدمى.

«مردم‏دارى‏»، اخلاق زیبنده مسلمانى است که مى‏خواهد ازالگوهاى دینى و ارزشهاى مکتبى الهام بگیرد و «زندگى اسلامى‏» داشته‏باشد. باید با «عمل‏»، دیگران را جذب کرد، نه با «حرف‏»! «گفتار بى‏عمل،چک بى‏محل است‏». و مردم‏دارى، اخلاق انبیا و اولیاست ..

گله نداشتن
اما آنچه براى دیگران بسیار کارساز است، «عدم توقع‏» است. نتیجه‏این روحیه، آرامش وجدان و آسایش درون است. اگر کسى از دوستان،بستگان، همسایگان و همکاران، سورى داد و ما جزو مدعوین نبودیم،چه جاى گلایه؟